Boeken
De Golem
Of rabbi Loew werkelijk een golem heeft proberen te maken, daar zijn de historici het niet over eens. Eeuwenlang werden de verhalen over Loew en de golem louter mondeling doorverteld. Er zijn aanwijzingen dat deze verhalen Mary Shelley inspireerden tot het schrijven van Frankenstein (in 1816).
De oudste schriftelijke getuigenis van het maken van de golem werd geschreven door de schoonzoon van rabbi Loew, Yitzchak ben Shimshon Katz. Hij beweert één van de drie mannen geweest te zijn, die de golem tot leven wekten. Deze documenten werden echter pas in 1909, driehonderd jaar later dus, gevonden in de bibliotheek van Metz. Ze werden gepubliceerd door een gerenommeerde uitgever, Rosenberg. Een man die bekend stond om zijn zorgvuldige uitgaven, onder meer van de Zohar, 'de bijbel' van de kabbalisten. Zijn goede reputatie pleit ervoor dat de documenten authentiek zijn. Al blijft het een opmerkelijk verhaal…
1. De Verhalencultuur
Rabbi Loew is het meest bekend geworden door zijn betrokkenheid bij het maken van een golem, een "artificiële mens, gemaakt uit klei, zonder eigen wil". Hij zou dit gedaan hebben om de joodse gemeenschap van Praag te beschermen tegen de katholieke vijandigheid.
Er ontstond een rijke verhalencultuur rondom Loew en de golem. Zo zijn er een aantal verhalen over de golem die ontdekt dat het christenen zijn die bloed vermengden in het ongezuurde brood, om de joden ervan te beschuldigen dat ze kinderen afslachten. De golem heeft geen eigen geest of wil, en gehoorzaamt blind aan zijn schepper, rabbi Loew. De golem wordt in deze verhalen altijd tot leven gewekt door middel van de geheime namen van God (een belangrijk onderwerp uit de kabbala), en wanneer diezelfde namen van de golem worden afgenomen, wordt hij ook vernietigd. De legenden beschrijven uitgebreid het ritueel dat gevolgd werd. Daaruit blijkt dat een rituele voorbereiding en vastenperiode noodzakelijk waren. De golem wordt gezien als een combinatie van de vier elementen (vuur, water, aarde en lucht), en ook de vier windstreken zijn van belang in het ritueel.
Er wordt vertelt dat de stoffelijke resten van de golem nog steeds bewaard worden op de zolder van de Klaus synagoge in Praag...
2. Kabbalistische betekenis
Het geloof in het kunnen maken van een golem is gebaseerd op de kabbalistische overtuiging dat de missie van de mens is om deze wereld tot een staat van perfectie te brengen; dat de mens de schepping af moet maken, en zelf een aards paradijs moet creëren. De mens is een medeschepper naast God. Als de mens het kroonstuk van God is, geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, dan moet het voor de mens ook mogelijk zijn, Gods ultieme daad, scheppen en creëren, te evenaren. Adam was uiteindelijk de allereerste golem die uit klei werd geboetseerd.
Het boek Genesis vormt een belangrijke bron. Daarin staan twee verhalen over de schepping van de mens. Een eerste keer in hoofdstuk 1, waar niet meer vermeld wordt dan: 'En God schiep de mens, als zijn beeld; als het beeld van God schiep Hij hem; man en vrouw schiep Hij hen' (Gen. 1:27). Deze mens was de kroon op zijn werk en werd als laatste geschapen. Hoe dit in zijn werk is gegaan, komen we hier niet te weten. In Genesis 2 wordt een tipje van de sluier opgelicht: 'Toen boetseerde Jahwe God de mens uit stof, van de aarde genomen, en Hij blies hem de levensadem in de neus: zo werd de mens een levend wezen' (Gen. 2:7). De levensadem die de mens hier krijgt ingeblazen, is zijn redelijke ziel. Hierdoor krijgt hij onder meer zijn spraakvermogen. De dieren, die ook van klei gemaakt zijn, krijgen deze levensadem niet ingeblazen, zodat de mens zich onderscheidt door zijn verstandelijke en taalkundige vermogens.
Volgens sommige talmoedische overleveringen zou het hele proces van Adams schepping tot zijn verwijdering uit Eden niet langer dan twaalf uur geduurd hebben, en zou Adam in een bepaalde fase van zijn wordingsproces een golem geweest zijn: 'Adam was said to be "golem" before the breath of God had touched him'3. Die golemtoestand duurde van het tweede tot het vierde uur. In het vierde uur blies God hem zijn redelijke ziel in. Deze golem-Adam zou zich van het ene eind van de wereld tot het andere eind hebben uitgestrekt en in deze positie zou hij in een visioen alle komende generaties gezien hebben. Volgens Sigrid Mayer is zo'n voorstelling enkel te verklaren als de aarde waaruit Adam geschapen werd, zelf al een kracht bezat. Zij noemt dit de 'aardziel' ('Erdseele').
Kabbalisten geloven dat de wereld en het universum geschapen is door middel van de geheime namen van God; scheppingformules die alles tot stand brachten. Dus als de mens de formule kent, doorgrondt en toepast, kan hij ook scheppen. Het creëren van een golem was de ultieme scheppingsdaad die een mens kan verrichten. In die mate verschilt de ambitie niet van deze van de alchemisten, die hetzelfde streven had, maar ook niet van de hedendaagse wetenschappers wiens hoogste ambitie ook is om de mens op kunstmatige wijze tot leven te brengen.
3. Sefer Yezirah
De formule voor het creëren van de golem staat beschreven in het oude kabbalistische geschrift Sefer Yezirah. Als auteur van deze tekst wordt volgens de legende de aartsvader Abraham aangeduid, maar men gaat er in werkelijkheid vanuit dat de tekst ergens tussen de 3de en 6de eeuw tot stand kwam. Het is een korte tekst van niet meer dan 2000 woorden. Uitgangspunt van dit boek is dat door met de Hebreeuwse letters bepaalde combinaties te vormen, men alles kan creëren wat er in de wereld te vinden is. Het gebruik van deze letters, in combinatie met de inzichten van de Sefirot (de 10 eigenschappen van God die samen de levensboom vormen) zijn de gereedschappen die men nodig heeft. Een van de belangrijkste commentatoren op deze tekst in Isaac Luria, één van de hoofdpersonages uit De Kabbalist. Hier kunt u de tekst in Engelse vertaling lezen
4. De Golem in kunst, film en literatuur
Dat de golem een universeel en tijdloos thema is, blijkt uit de vele genres waarin de figuur, ook vandaag nog, opduikt. Vrij bekend zijn de golemfilms, zoals Der Golem van Paul Wegener en Carl Boese of Le Golem van Julien Duvivier, maar ook in theater, poëzie en tekenfilms wordt dankbaar gebruikgemaakt van de legende. Zelfs kinderboeken lijken inspiratie te vinden in de golem- en aanverwante legendes. Zo heb je Markus en de golem van Bodo Schulenberg, en sprookjes zoals Pinocchio, Het ijzeren soldaatje en Het peperkoekenmannetje over houten, peperkoeken of ijzeren mannetjes die tot leven komen. Ook in de speelgoedsector is de golem bekend: Pokémon nummer 76 werd 'golem' gedoopt.
Voorts wordt het thema gebruikt in fantasieverhalen (bijvoorbeeld De hobbit van Tolkien), maar ook in minder voor de hand liggende genres zoals strips (bijvoorbeeld Le petit monde du golem of het album De Golem in de reeks De Rode Ridder). In verhalend proza wordt de mythe geregeld vernoemd of gesuggereerd, onder andere bij Harry Mulisch (De procedure) en Bruce Chatwin. Chatwin heeft het in zijn roman Utz over een porseleinverzamelaar (Kaspar Joachim Utz) die zijn collectie beschouwt als kunstmensjes.
Een belangrijk werk is Der Golem van Gustav Meyrink (1915). Meyrinks golem is een soort dwalende jood die om de drieëndertig jaar verschijnt in het Praagse getto. Meyrink gebruikt weinig van de joodse traditie. Hij geeft de golem een symboolfunctie. De golem is hier, zoals in de meeste verhalen, een redder in nood. Hij redt de joden echter niet van pogroms of aanslagen van christenen, maar van de psychologische ondergang: de golem verschijnt als een magische psychiater van het getto.
Frankenstein, uit het gelijknamige boek van Mary Wollstonecraft Shelley, is een van de bekendste golemachtige wezens. Hij is een kunstmatig tot leven gewekte man, samengesteld uit lichaamsdelen van lijken. De Frankensteinlegende is een eigen leven gaan leiden en duikt vaak op in sciencefictionverhalen, -strips en -films.
5. Meer lezen?
Lees het artikel van Sofie Gielis op www.streventijdschrift.be of raadpleeg de literatuurlijst
